Thema 1 uit: Jan de Jongh, God in de kring van de goden. Griekse tragedies en het christendom. Skandalon 2016.
In de liturgie van de kerken overheerst een traditioneel godsbeeld: één almachtige ‘god’ die ons goed en kwaad als uit zijn vaderlijke hand toebedeelt (Heidelbergse Catechismus Zondag 10). Maar er nemen ook (nog) mensen deel aan de viering met een heel ander godsbeeld. Dat wordt weinig aan de orde gesteld. De liederen roepen veelal beelden op, die niet meer behoren tot de geloofsinhoud van veel moderne mensen. Er zijn veel godsbeelden, maar zijn er ook veel ‘goden’? Wie bedoel je met ‘god’?
Kort geleden verscheen mijn ‘laatste’ boek: God in de kring van de goden. Griekse tragedies en het christendom. Ik vergeleek daarin ons traditionele monotheïstische godsbeeld met het Oudgriekse van de nog steeds opgevoerde tragedies (5e eeuw v.Chr.), waarin het wemelt van de goden.
De goden zijn nooit weggeweest
Jaren geleden kampeerden we in Griekenland vlak bij het Delfise tempelcomplex. In mijn droom verschenen de goden. Misschien ook wel, omdat ik daar De verminkte Apollo van Simon Vestdijk las. De goden keken mij aan als de iconen in het nabijgelegen dorpskerkje. Toen ik de volgende morgen het kerkje binnenliep, was er een begrafenisdienst aan de gang. Achter de iconenwand bevond zich een heilige ruimte, die alleen door de priester en zijn helpers wordt betreden. Voor de iconenwand was de priester soms hoorbaar. Door mijn droom en door het bezoek aan dat kerkje realiseerde ik mij dat onze kerken dezelfde indeling hebben als de grote Apollotempel op het plateau: een ruime voorhal met daarachter de geheimzinnige en ontoegankelijke cella met het godsbeeld. Vanachter het gordijn prevelde het orakel haar spreuken.
Ook de Jeruzalemse tempel en de (Rooms-katholieke) kerken hebben dezelfde indeling als een Griekse tempel. Oude goden werden christelijke heiligen. Soms met dezelfde naam of een vermannelijking daarvan: Demeter, de godin van de vruchtbaarheid, werd Agios Demetrios, Agios Dyonisios neemt de honneurs waar voor wijngod Dyonisos. Ik bedacht hoezeer de Griekse goden nog steeds voortleven in de religieuze verbeelding, architectuur, kunst en sport. Misschien verborgen de goden zich alleen maar en komen ze in onze dagen weer tot leven, zoals ik in mijn fantasie de tempels en schatkamers reconstrueerde.
De moderne ervaring
De hoofdtitel van mijn boek komt uit Psalm 82. De dichter verbeeldt een godenvergadering waarin Israëls God (Elohim) de andere goden de oren wast, omdat ze de mensen slecht behandelen. Veel moderne mensen ervaren met Psalm 82 meerdere goden of machten (Paulus) die onontkoombaar ons leven bepalen. Zij kunnen ons maken en breken. Soms zijn dat machtige bestuurders of directeuren, anonieme bureaucratieën, of goden die het goede met ons voor hebben. Wanneer we alle gebeuren, goed en kwaad, zien als bestuurd of toegelaten door één almachtige ‘god’, dan kán er geen Lot zijn en is het kwaad en de tragiek in ons leven schijn. De Grieken verdeelden de oorzaak van wat hen overkwam onder meerdere goden. Daardoor waren voor hen Lot en tragiek reeële mogelijkheden.
In de Joodse bijbel, vooral het Oude Testament maar ook de Paulinische ‘machten’, biedt ruimte voor de invloed van andere goden, die wij meestal afgoden noemen.
In onze tijd is het godsbeeld van één – weliswaar drievuldige – almachtige God en de daarmee samenhangende voorzienigheids- en verzoeningsleer in de geloofservaring van velen niet meer houdbaar. Daarom is bezinning op een herdefinitie van het godsbeeld in liturgische teksten noodzakelijk. In een aantal volgende kolommen zal ik met het oog daarop enkele thema’s uit mijn boek samenvatten.
(wordt vervolgd). Jan de Jongh