Liturgie is spel. Een serieus spel. Een sacer ludus – een heilig spel. Oorspronkelijk werd het ‘verhaal’ in de cultus gespeeld door de dans. Maar al in de Griekse tragedie werd die dans tot drama. De dans op Pasen in de middeleeuwse kerken en het Passie/Paasspel zijn daarvan nog een overblijfsel.
Het kinderspel kan verduidelijken wat ik bedoel. Kinderen spelen: jij was vader, ik was moeder… Wat gebeurt er dan? Die kinderen scheppen een andere wereld of een wereld anders met eigen regels: de wereld van hun verbeelding. Dan roept Moeder, dat ze binnen moeten komen en stappen ze weer in de dagelijkse werkelijkheid. Terwijl ze moedertje spelen zijn de kinderen zich bewust dat die spelwereld ‘anders’ (fictief) is en toch… Ze gaan er helemaal in op. Ze zijn, wie ze spelen. Verbeelding schept werkelijkheid.
Het liturgisch spel
In de liturgie worden we, als het goed is, meegenomen in de wereld van het Geheim, het Heilige, de ervaring van heil, geborgenheid, bevrijding, hoop. Dat gebeurt vaak door een ritueel: een askruisje, een bloem leggen bij het kruis, een kaarsje branden, brood en wijn met elkaar delen, stil zijn. Vooral de liturgie van de Paascylus heeft nog veel van dat spelkarakter behouden. Wat kan daardoor met ons gebeuren? Ik probeer dat voor de liturgie van de Paasnacht te verwoorden. We worden meegenomen van innerlijke en uiterlijke Duisternis naar Licht: Een vuur in de nacht, het Licht van de eerste scheppingsdag wordt rondgedragen en iemand roept: ‘Licht van Christus’, we trekken Egypte uit en met het ritueel van een waterkruisje op ons voorhoofd nemen we opnieuw onze doop op ons. In de schemering van de dageraad zoeken we tevergeefs bij ons aller graf en vinden Hem in een tuin. Dan delen we het brood met de Emmaüsgangers. Zó is hij opgestaan. Woorden schieten te kort. We zouden willen dansen.
De Heer van de dans
In het studentenpastoraat hebben we dat soms ook gedaan met kinderen, met volwassenen durfden we dat niet aan. We deden dat op een oud Engels lied: The lord of the dance.
Voor dat ik deze kolom (in september) schreef, keek ik voor de zoveelste maal naar een film van de Paasviering in de communauteit van IONA, een klein eilandje voor de Schotse westkust. Gasten speelden de drie dagen van Pasen. Op donderdag vierden ze het Paasmaal. Op vrijdag trokken ze het eiland over met een groot kruis en stonden telkens stil bij een bijbelfragment over de Passie. In de oude Romaanse kapel werd dit tijdens de Paasnacht door bijbellezingen, omspeeld door eenvoudige Taizéachtige zangen, kort gememoreerd. Dan dooft het licht en wordt het stil. Uit die stilte roept de voorganger: ‘het is vroeg in de morgen en Maria van Magdala gaat naar het graf.’ In een lichtkring zoekt Maria Jesus. Telkens staat ze speurend stil en zingt het refreinlied ‘The lord of de morning’, ‘De Heer van de dageraad’, de Morgenster. Dan zingt vanuit de schaduw een stem: ‘I am the Lord of de Morning’. Het is Pasen. De kerkklok luid, de Paaskaars wordt binnengedragen. Een deel van de gemeenschap – niet alleen jongeren – danst in het kerkpad een soort Witte-zwarte-zwanenspel met het lied ‘De lord of the dance’.
Lord Of The Dance
I danced in the morning when the world was young
I danced in the moon and the stars and the sun
I came down from heaven and I danced on the earth
At Bethlehem I had my birth
Dance, dance, wherever you may be
I am the lord of the dance, said he
And I lead you all, wherever you may be
And I lead you all in the dance, said he
I danced for the scribes and the Pharisees
They wouldn’t dance, they wouldn’t follow me
I danced for the fishermen James and John
They came with me so the dance went on
Dance, dance, wherever you may be
I am the lord of the dance, said he
And I lead you all, wherever you may be
And I lead you all in the dance, said he
I danced on the Sabbath and I cured the lame
The holy people said it was a shame
They ripped, they stripped, they hung me high
Left me there on the cross to die
Dance, dance, wherever you may be
I am the lord of the dance, said he
And I lead you all, wherever you may be
And I lead you all in the dance, said he
I danced on a Friday when the world turned black
It’s hard to dance with the devil on your back
They buried my body, they thought I was gone
But I am the dance, and the dance goes on
Dance, dance, wherever you may be
I am the lord of the dance, said he
And I lead you all, wherever you may be
And I lead you all in the dance, said he
They cut me down and I leapt up high
I am the life that will never, never die
I’ll live in you if you’ll live in me
I am the Lord of the dance, said he
Dance, dance, wherever you may be
I am the lord of the dance, said he
And I lead you all, wherever you may be
And I lead you all in the dance, said he
Zoektocht
Iedere keer ontroert vooral dit deel van de viering opnieuw, omdat deze Maria in feite ons aller zoektocht speelt, ons verlangen naar de stem – I am – en ik onvermijdelijk in haar spel word meegenomen.
Wanneer de deuren opengaan is het buiten nog pikdonker en hoor je alleen de golven tegen de rotsen slaan. De kerkgangers gaan het duister in met een brandende fakkel in de hand.
Jan de Jongh