Intro
Is er liturgie mogelijk zonder ‘iets’ of de ervaring van wat boven ons uit gaat (transcendentie)? – vroeg ik de vorige keer. Het antwoord dat het eerst bij mij opkomt: nee. Maar ik aarzel. Ik neem verschijnselen waar, waardoor ik twijfel bij dat nee.

Rituelen
Pieter Paul Verheggen, directeur van het marktonderzoekbureau Motivaction, constateerde begin 2013 een trend: ‘We gaan op zoek naar het ongrijpbare en naar droomwerelden.’ In het boek Religie zonder god (Theo de Boer en Ger Groot) wijst de ex-katholiek Groot tegenover De Boer op de behoefte van mensen aan rituelen. De vormgeving van gemeenschappelijk zoeken naar het ongrijpbare door rituelen kan liturgie heten. Want “de rite is geen gedachte, maar een gebaar of gebeurtenis” (Groot). Liturgie hoeft niet altijd religieus te zijn al raakt ze er wel aan. Liturgie is een spel van de verbeelding van de/het Onkenbare. Ook wanneer je niet gelooft, dat die verbeelding ergens op een ‘bestaan’ slaat, dan kan ze voor ons toch werkelijkheid scheppen, zoals in een ernstig spel. De Joodse schrijver Marcel Möring zei eens: “Ik geloof niet in god, maar ik houd me wel aan de Joodse gebruiken en spreuken. Want ik geloof, dat dit goed voor me is.”

Bij seculiere rituelen denk ik aan de Stille Tochten, die bij rampen en misdaden als vanzelf ontstaan. De demonstraties tegen kernwapens beleefde ik indertijd als liturgie. Begrafenisrituelen, oud en nieuw, verwijzen soms naar een wereld (god, hiernamaals, ziel) waar de deelnemers niet (meer) in geloven. Het wereldwijde genootschap van de Vrijmetselarij is zelfs voornamelijk gebaseerd op (geheime) riten en laat haar leden vrij al of niet een religie te belijden, dat is te geloven dat die rituelen trancendentie veronderstellen.

Passion
Het journaal filmde ook dit jaar weer de prominenten en politici die in Naarden de Mattheüspassion gingen meemaken. Daar waren notoire voorstanders van ‘religie achter de voordeur’ bij. Ook in den lande is de belangstelling voor Bachs Passie en bewerkingen daarvan overweldigend. Een (groot?) deel van de hoorders zal zich zeker niet herkennen in teksten van koren en aria’s. Komen ze alleen voor de muziek die hen aangrijpt of gebeurt er meer?

De Passion lijkt op een Griekse tragedie. Daarin gaat de held door de verstrengeling van eigen daden en het lot ten onder. De Griekse tragedie roept bij de toeschouwers medelijden en vrees op. Ze konden in het verhaal eigen vrees projecteren. Iets dergelijks gebeurt ook bij de toehoorders van het verhaal van de Rechtvaardige, Jezus, die door zijn integriteit en goedheid ten ondergaat. Ik citeer een interview met een paar koorleden, die meededen met een moderne Passion:

 “Onze eerste associatie bij het lijdensverhaal van Jezus is een culturele. We zijn niet gelovig.” “Maar ook als je niet gelooft, kan het verhaal belangrijk zijn.” “Inderdaad, dat komt door de betekenis die er in de loop van de tijd aan is gegeven. Dit verhaal geeft gelovigen zin aan het leven. Dat geeft het een bepaalde geladenheid. Het is cultureel erfgoed waaruit je ook iets kunt halen als je niet gelooft.”

Spektakel?
In de week van Bachs Passionen werd in Den Haag weer De Passion opgevoerd. De media noemden het een spektakel. Hoewel ik meer van de mystieke soort ben en ik er dus niet bij hoef te zijn, vraag ik me af of het voor de duizenden die het meemaakten of via de TV bezagen toch niet méér was dan een spektakel: herkenning van wat er nog steeds is aan onrecht, wreedheid en leed, zoeken naar de zin van dit alles. Is De Passion een moderne Mattheüspassion, een tragedie?

De volgende keer iets over opzettelijk georganiseerde vieringen voor Atheïsten.

Jan de Jongh