INTRO. Dit is de laatste kolom over uitvaartrituelen. Het waren wat onvolledige liturgische aantekeningen bij mijn waarnemingen. Reacties en aanvullingen zijn welkom.

De crematie: beperkt ritueel
In de stedelijke omgeving wordt tegenwoordig de helft van de overledenen gecremeerd. Veel van wat ik over ritueel bij begraven schreef geldt ook hier. Maar de rituele moge­lijkheden zijn bij cremeren beperkter. Be­langrijk is het ver­schil in (li­cha­melijk) aandeel dat de aanwezigen er in kunnen hebben. In het algemeen heeft een crematie na een bijeenkomst in de kerk meer mogelijkheden: bidden, opstaan, zingen, eucharistie… en verplaatsing van kerk naar crematorium te voet of in een rij auto’s. De viering staat ook minder onder tijdsdruk, dan bij een gehuurde aula.

Een paar variabelen bij een begrafenis in vergelijking tot een bijeenkomst in het crematorium: dragen van de kist door vrien­den, het volgen in een zwijgen­de(?) stoet (een ritueel dat overeenkomst vertoont met de huidige stille toch­ten), de weersomstandigheden, het moei­lijk lopende grint, het scha­ren rond het graf, het zien neer­dalen van de kist, de mannen die de hoed afnemen, mis­schien het werpen van zand of een bloem in de groeve bij het langslopen, het teruglopen wég van het graf…

De crematieplechtigheid vindt daarentegen niet in de open lucht, maar in een (verwarmd) zaal(tje) plaats. De sfeer van het gebouw is vaak strak en zakelijk. Vaste ingredi­ënten zijn: wachtkamer, verzoek om stilte (wat deels gene­geerd wordt), muziek luiste­ren (een enkele maal wordt een elektronisch instrument be­speeld), een (enkele) toe­spraak aanho­ren, opstaan en met een knikje langs de gesloten kist lopen, t­hee/koffie met cake… Dat alles is bovendien aan een beperkte tijd gebonden.

Soms wordt er in plaats van of als vervolg op de kerkdienst nog een soort kerkdienst in de crematorium gehouden.

Daarna?
Meestal blijft de kist in de zaal achter. Wanneer de logistiek daarom vraagt, gaat de overledene tij­dens de koffie al in de oven. Alleen Hindoes mogen dat ritueel mee voltrekken door er in een klein aantal bij aanwezig te zijn. Steeds vaker wordt de asurn na korte tijd met een kleine plechtigheid toch weer begra­ven in een traditi­oneel graf met gedenksteen(tje)! Is een graf in onze cultuur zo sterk ingebed, dat een columbarium of urnen­wand blijkbaar als gedenkplaats voor een aantal nabestaanden te kort schiet? Dat roept ook de vraag op of de rituele beperkingen van een crematie invloed hebben op het proces van de rouw en het afscheid nemen. Een interessante vraag.

Architectuur van crematoria
Bij culturen waar lijkverbran­ding gewoonte is, vindt de verbran­ding in de open lucht en in het openbaar plaats. Het gebeuren is omringt door vaste gebruiken. Familie en vrien­den hebben een con­creet aandeel in het ritu­eel.

Maar wellicht is er bij ons ook wat meer van te maken, dan gebrui­kelijk is. Crematoria in binnen- en buitenland zijn allemaal cen­traal gebouwd. Dat wil zeggen dat rond de ovenruimte de zalen gelegen zijn. De kist met het lichaam wordt dan direct vanuit het front van de zaal in de oven­ruimte gere­den (of daalt in de kelder). Al­leen in Bazel bevindt de oven zich ergens anders op het terrein, maar daar wordt het lichaam soms weken later zonder aanwezigheid van familie ver­brand.

Het is denkbaar, dat men op het terrein op enige afstand van de zalen een oven bouwt. De nabestaanden en meelevenden kunnen dan na de bijeenkomst in de open lucht de kist wegbrengen. Dat is logistiek natuurlijk voor de onderne­ming meer werk, maar daar zouden (nieuwe) rituelen uit kunnen ontstaan.

Jan de Jongh